Humanisme I

Ik was een boek aan het lezen over humanisme (heel origineel ‘het humanisme’ genoemd, door Jaap Kruithof) en behalve dat het soms nogal droge stof is waren een aantal dingen markant genoeg om eens over na te denken. Ik vertrek hierbij nog niet eens per se van een Christelijk standpunt, maar bekijk het zelf sceptisch met kritische ogen als de ‘native’ postmodernist die ik ben.

Wat houdt het klassieke humanisme in? Over welk credo gaat het? Het hecht grote waarde aan de menselijke vermogens en vaardigheden. Sommigen stellen dat de homo sapiens het enige wezen op aarde is met een intrinsieke morele waarde. Hij staat in het centrum, is de maat der dingen. Anderen gaan minder ver en plaatsen hem bovenaan op de ladder van de waardevolle levende wezens. In beide gevallen wordt de superioriteit van de homo sapiens beklemtoond. Door die meerwaarde komt hem het recht op autonomie toe.

Ligt het aan mij, of is dit soort van denken een beetje voorbijgestreefd? Mij komt het een beetje naief en onrealistisch over, het klinkt mij eigenlijk als de mens die zichzelf bombardeert tot ‘maat der dingen’ en vanalle andere aanmatigingen, maar als ik kijk naar wat ‘de mens’ aanvangt met deze derde planeet van de zon, dan denk ik niet dat de mens echt capabel is om al deze dingen op zich te nemen.  Als grootste massa-uitsterving sinds de val der dinosaurussen denk ik niet dat wij echt een verantwoordelijke beheerder van deze planeet zijn, en als ik kijk naar de oorlogen die we voeren, en andere mistoestanden tussen mensen onderling van kerkelijk kindermisbruik tot  mensen die verhongeren terwijl wij teveel aan voedsel vernietigen vrees ik ervoor dat dit soort van credo’s alleen maar hubris zijn. De mens zoals hij nu bezig is zou beter niet als maat van eender wat genomen worden, Heaven forbid! with great power comes great responisbility,  om spiderman te citeren, maar die verantwoordelijkheid blijken we tot nu toe niet in staat te zijn om te nemen…

Een tweede gedachtensprong die bij mij weerstand oproept is het abstracte begrip ‘de mens’ dat nogal vreemd gebruikt wordt. Er bestaat niet zoiets als de mens, er bestaan alleen mensen, heel veel mensen, die allemaal verschillend zijn, intellectuelen, arbeiders, gelovigen, ongelovigen, etc… Maar om abstract van ‘de mens’ te spreken idealiseert de mens, op een onrealistische manier. Uiteindelijk komt het er in de praktijk op neer dat de macht vand e mens bestaat uit de macht van de ene mens over de andere, en dat de macht die de mens heeft in het ‘veroveren van de natuur’ neerkomt op macht van diegenen die de technologie hebben om de natuur te beheerden over de anderen.

Ten eerste is de mens in staat te ontdekken wat waar en niet waar is. Hij beschikt over het vermogen om die taak te vervullen: de rede. In de wereld van het onderzoek is de mens begiftigd met ‘Vernunft’, het enige ‘verlichte’ schepsel. Omdat hij, en hij alleen, kan vaststellen hoe de werkelijkheid in elkaar zit, heeft hij de opdracht een wetenschap te ontwerpen die boven semzelf uitstijgt, een universele geldigheid bezit. Slechts met behulp van ie rede wordt objectieve waarheid verworven. Ze wordt door enkelingen/groepen ontdekt en door alle redelijke mensen overgenomen. Niet omdat ze, zoals tevoren, die waarheden moeten aanvaarden, maar omdat hun betrouwbaarheid anders en steviger is gefundeerd. Dat belet niet dat achteraf telkens weer verworven inzichten eenzijdig of verkeerd blijken te zijn op grond van volgende testen.

Sorry, maar wat een blabla, zijn er echt mensen die nog in zoiets geloven? Wat voor tovermiddel is de ‘rede’ eigenlijk? Denken we echt dat we objectieve waarheden die universeel geldig kunnen bereiken met onze talen die zelf gekrleurd en gesitueerd in een context zijn (en niet anders kunnen?)

Wat geeft ons de garantie dat ‘de mens’ (in feite een elitaire groep verlichte zielen veronderstel ik) kan vaststellen hoe exact het universum in elkaar zit. Natuurlijk zijn we in staat om met behulp van ons verstand en onze instrumenten de wereld te onderzoeken en te beschrijven, maar waarom zouden wij daarmee heel het heelal kunnen doorgronden? Wederom bespeur ik een hubris die ik niet kan volgen vrees ik…

De mens is natuurlijk in staat om de wereld te onderzoeken, en te manipuleren etc… (En daarbij nogal veel schade te veroorzaken) maar de materiele buitenkant van de wereld beschrijven is niet hetzelfde als doordringen tot de kern ervan. Ik kan een witte muis dissecteren en helemaal beschrijven, maar dan is ze dood en is er geen muis meer. Om ze echt te leren kennen, qua karakter en persoonlijkheid (en ja, muizen hebben allemaal verschillende persoonlijkheden) moet ik iets anders doen, een relatie opbouwen met het beestje. En dan hangt het er maar vanaf of dat beestje zich wil openen voor mij. En zelfs al zou ik de muis leren kennen door waarnemen en filmen van hoe ze met andere muizen omgaat, dan nog is het karakter en de persoonlijkheid alleen te leren kennen in relatie.

Als we dissecteren dan moeten we doden, en is de waarneming destructief (wat geen effect heeft op de waarnemer meestal, die voelt niets voor muizen) en dan komen we alleen materiele feiten te weten (en we kunnen nooit alles tegelijk meten)als we iets anders te weten willen komen over onze muis, moeten we in relatie treden.

De enige kennis die ‘absoluut’ gesteld kan worden (en dan laten we linguistische relativiteit even buiten beschouwing) is droge abstracte kennis die los staat van de werkelijkheid. Als we de echte wereld willen leren kennen, dan wordt alles subjectief.

Laten we dat nu eens gewoon aanvaarden…

shalom

Bram

de tragische ironie van het nieuwe atheisme

de tragische ironie van het nieuwe atheisme

edit: dit artikel gaat niet in de eerste plaats over atheisme in het algemeen, maar over een heel specifieke stroming ervan, het zogenaamde ‘nieuwe atheisme’, waarvan ik mensen heb gelezen die in mijn woorden geparafraseerd ervan uit lijken te gaan dat elke vorm van geloof (of elke levensbeschouwing die niet samenvalt hun op ‘de rede’ gebaseerd atheistisch materialistisch naturalisme) achterlijk is. Ik vind deze mensen niet achterlijk, en ik kijk op geen enkele manier op ze neer of zo, ik ben het alleen totaal met ze oneens, en vind hun standpunten niet alleen spijtig, maar ook een slechte zaak voor het atheisme op zich, zowel de geloofwaardigheid ervan voor andersdenkenden als de dialoog ervan met gelovigen. En dat betreur ik ten zeerste!

edit 2: Deze post is dus geen aanval op de atheïsmecampagne op zich, maar volgend citaat dat ze op hun facebookpagina gezet hebben is exact het probleem dat ik zie: ‘the inhabitants of the earth are of two sorts; those with brains, and no religion, and those with religion and no brains’  – Al-Ma’ari. Dat is een heel gevaarlijke houding, en al naar gelang hoe je ze interpreteert en serieus neemt een gevaar voor de democratie…

edit #3 de quote staat niet meer op de atheismecampagne-facebook. In de  hoop dat de waarschuwing voor een fundamentalisme dat van dat soort extreem gedachtengoed uitgaat aangekomen is mijn dank daarvoor, ook uit naam van alle mensen op deze planeet met religie, die wetenschappelijk gezien trouwens wél stuk voors tuk over hersenen beschikken.

Recentelijk maakte ik dus een parodie op de beruchte ‘atheistensticker’, en ik heb daar tot nu toe niet zoveel commentaar op gegeven. De reden is duidelijk. Los van het feit dat het design een fruit ella-snoepje zou doen verbleken, vind ik de slogan gewoon niet relevant en weinig zeggend. “Er is waarschijnlijk geen God, durf zelf te denken en geniet van het leven” is natuurlijk een vertaling van de engelstalige ‘atheist bus campaign’ die onder andere door Richard Dawkins begonnen is. Mensen die geloven dat er ‘waarschijnlijk wel een God is’, kunnen evengoed van dit leven genieten en zelf denken als mensen die dat niet geloven… De suggerering dat dat niet zo is vind ik een beetje kinderachtig, maar verder kan het mij eerlijk gezegd weinig schelen.

Atheisme als georganiseerde godsdienst die aan knullige evangelisatiecampganes doet is op zich best een grappig idee, en ik kan niet ontkennen dat wij Christenen (en andere gelovigen) ons ook bezondigd hebben aan de meest smakeloze manieren van geloofsverbreiding… dus dat dat betreft herhaal ik ze, ik wens ze veel succes… Ik hoop alleen dat ze niet de richting van Jack Chick uitgaan…

De slogan is op zich dus redelijk knullig en niet helemaal relevant, zeker niet in een land waar de meerderheid waarschijnlijk als ze al geloven meer vaag ‘ietsist’ zijn dan deel uit te maken van een georganiseerde godsdienst. Maar het ‘nieuwe atheisme’ dat opkomt en waar die bussencampagne mee maken heeft is een iets tragischer zaak… Met proponenten als bijvoorbeeld de eerder genoemde Richard Dawkins, Sam Hitchens en Daniel Denett, is het nieuwe atheisme een reactionaire beweging van zogezegd op de rede gebaseerde wetenschap tegen alle mogelijke vormen van religie.

En dat op een heel onbuigzame manier. Op zich is het nieuwe atheisme dikwijls heel zwart-wit, zoals bijvoorbeeld in hun extreem letterlijke en uit de context getrokken bijbelinterpretaties, of die van eender welk ander heilig boek, of hun extreem beroepen op ‘de rede’.

Op zich betekent het woord ‘atheisme’ alleen maar een niet geloven in God of goden. Zo was één van de beschuldigingen waarmee de eerste christenen vervolgd en ter dood gebracht werden die van atheisme, omdat ze niet geloofden in de goden van de romeinse godsdienst, waarvan er één de keizer was, en die was daardoor beledigd…

Wat zijn de kernpunten van het nieuwe atheisme?

(Verbeter mij als je er meer van weet en ik fout zit in mijn beschrijven van de stroming) Het nieuwe atheisme is niet zomaar gestoeld op een ongeloof in God, maar gebaseerd op een verlichtingsdenken dat zich alleen op de rede wil baseren, en op één of andere manier wil stellen dat de rede en de wetenschap eisen dat wij geloven in een naturalistisch materialisme. Waar die onlosmakelijke verbinding van de rede met naturalistisch materialisme vandaan komt, behalve dan dat die historisch zo gegroeid is in het vorige tijdvak, is mij een raadsel.

En dan kom je aan het probleem. Als de rede (eigenlijk als dogma op een ‘wij zeggen het dus het is zo’-manier)wordt verbonden aan een puur atheistisch materialistisch wereldbeeld, wordt blijkbaar iedereen die wel in God of goden gelooft gedisqualificeerd van redelijk denken en die moet dus niet serieus genomen worden. Ik hoop dat ik hiermee overdrijf, want als dit de basisstelling van het nieuwe atheisme is, zitten we in heel gevaarlijk water…

Als het doel echt een kruistocht is tegen alle vormen van religie, dan is dit misschien wel één van de gevaarlijkste vormen van fundamentalisme die het modernisme ons ooit uitgebraakt heeft. En dat is een heel pijnlijk ironie. Neem de volgende woorden van Dawkins, die eigenlijk volledig los van alle historie-besef zit te schelden op religie: (zie ook de vorige post over fundamentalisme)

“I doubt that religion can survive deep understanding. The shallows are its natural habitat. Cranks and fundamentalists are too often victimised as scapegoats for religion in general. It is only quite recently that Christianity reinvented itself in non-fundamentalist guise, and Islam has yet to do so.”

De grootste ironie is dat een militant atheisme dat bolstaat van zwart-wit dichotomiën en dat alle niet-naturalistische levensbeschouwen niet eens als volwaardige gesprekspartners beschouwt maar ze alleen wil ridiculiseren niet alleen zwaar onverdraagzaam (en in feite totaal ondemocratisch) is, maar ook zelf kans loopt één van de ergste fundamentalistische stromingen van het late modernisme te worden.

Of erger. Niet alleen zou een stroming die alleen atheistisch materialistisch denkende mensen als rationeel erkent het merendeel van alle denkers voor de verlichting uitschakelen (inclusief het merendeel van de Griekse filosofen) of zo herinterpreteren dat ze in je paradigma passen, maar ook opent dit de deur naar een gevaarlijk intellectueel kolonialisme, waarbij de verlichte atheistische mens toch veel slimmer is dan al die achterlijke domme lagere culturen die religie hebben. God behoede ons dat het zo ver komt… Ik hoop dat we als beschaafde mensen in staat zijn om samen te leven zonder op anderen neer te kijken omdat ze anders denken.

Ik hoop dat het zo’n vaart niet loopt, en dat ze niet alleen de rede claimen maar er ook zelf een beetje gebruik van maken, en inzien dat er waarschijnlijk van elk mens, gelovig of ongelovig, iniversitair of ongeletterd, oud of klein kind, van eender welke cultuur, zelfs al zijn we het er niet mee eens, heel veel te leren valt.

En o ja, voor de Dawkins fan: het vliegend spaghetti monster bestaat echt, het is gezien in 2006 in duitsland en in 2008 in china , en er is zelfs een Russische opname uit 1957 waar het op teruggevonden is. De theologische vraagstukkze ontdekking oproept zullen de volgende jaren door theologen uit allerlei religies moeten worden bekeken…

love and peace

Bram

fundamentalisme

Fundamentalisme is een interessant woord, dat in ons hedendaags taalgebruik te pas en te onpas gebruikt wordt. Ik kan mij nog herinneren dat in mijn kindertijd in de pinksterkerk mensen het positief gebruikten, met de uitleg dat we stevig moeten staan op ons fundament de bijbel (Wat op zich een bizarre uitleg is, want Jezus gebruikt het woord eigenlijk alleen over zijn eigen woorden, of zelfs de bergrede, zie Mattheus 7:24-25 en Lucas 6:48-49) Maar nu in het heerstende klimaat is het een uitermate  negatief woord, en de enige waarvan ik weet dat hij het etiket met trots gebruikt is Marc Verhoeven en ik vrees dat zijn gebruik van dat label voor hemzelf één van de weinige dingen waarover ik het ooit met hem eens zal zijn…

Mark Verhoeven mag dan gelukkig een fundamentalist alleen zijn -al geeft zijn site voor mensen die niet veel van het christendom kennen wel een uiterst ongelukkig en onrepresentatief voorbeeld daarvan-,  zijn theoriën zijn inderdaad grotendeels afkomstig van van een historische christelijke stroming van begin twintigste eeuw die de naam fundamentalisme draagt. In feite was het een sterke anti-reactie tegen het modernistische wereldbeeld waarin onder andere het bovennatuurlijke werd weggeredeneerd, maar het ging wel uit van de uit datzelfde modernisme overgenomen hyper-rationalitische manier van denken: Het herformuleerde als reactie op het vrijzinnig christendom de kern van het geloof tot een aantal leerstellingen, die historisch gezien niet allemaal de belangrijkste waren, en die vooral nadruk legden op het rationeel geloven van een aantal (bovennatuurlijke) leerstelling, die door de vrijzinnigen veelal ontkend werden: (koop ze hier op CD-ROM…)

*¨de Goddelijkheid van Christus
* de maagdelijke geboorte
* de verzoening door bloed
* de lichamelijke opstanding
* de onfeilbaarheid van de bijbel

Op zich historische doctrines van het Christendom, maar dikwijls nogal uit de context en verband getrokken., en met alleen deze ideëen kom je niet echt tot de kern of het ‘fundament’ van een zinnig christendom. De onfeilbaarheid van de bijbel, die vooral van belang was, werd onder de eerder genoemde modernistische invloed extreem literalistisch bekeken, en er werd vanuit gegaan dat alles in de bijbel dat historisch-letterlijk gelezen kan worden volledig wetenschappelijk bewezen kon worden. Ook uit het fundamentalisme komt het heel sterke idee dat geloof in evolutie en in God mekaar per definitie tegenspreken want dat het scheppingsverhaal letterlijk in 6 dagen gelezen moét worden want anders kan je niets van de bijbel vertrouwen… Daarvoor waren er in de evangelische takken van de protestantse kerken evengoed vormen van oude aarde creationisme, gap theory en creatie-door evolutie, maar met de komst van het fundamentalisme werden die opties onmogelijk voor de evangelischen. (Al is er de laatste jaren wel meer openheid voor bijvoorbeeld evolutionaire creatie, zeker in intellectuele kringen) Eigenlijk komt van de fundamentalisten het idee dat de bijbel wetenschappelijk bewezen kan worden, en ook de neiging om op die manier de bijbel te verdedigen, alsof het Christendom niet meer zou kloppen als één van onze bijbelinterpretaties wetenschappelijk niet blijkt te kloppen…

Theologisch gezien is fundamentalisme vooral gebaseerd op een streng dispensationalisme, al kan er in sommige andere versies ook nadruk gelegd worden op calvinisme. Meestal wordt er van uit gegaan dat alle andere Christelijke stromingen afvallig zijn (en naar de hel gaan) en dat zij de engine overgebleven ware kerk zijn in een grote boze wereld. Het fundamentalisme van de eerste helft van de twintigste eeuw heeft deels wel invloed gehad op het evangelicalisme van de tweede helft van die eeuw, en zelfs op de pinksterbeweging, maar in feite blijven de verschillen toch heel groot, en is de meeste invloed er in veel stromingen ondertussen wel uit.

Maar taal is een evoluerend gegeven, en het woord fundamentalisme is uiteindelijk verbreed geworden naar alle vormen van religies die onbuigzaam (en dikwijls ook militant) en met sterke oogkleppen zich afsluiten van de rest van de wereld. Zo wordt het woord in het nederlands waarschijnlijk het meeste over een heel enge (in alle bekenissen van het woord) vorm van islam gebruikt, die bovendien ook nog eens geweldadig is. Fysiek geweld en oorlogsdreigingen zijn iets eerder zeldzaam en atypisch bij christenfundamentalisten in de originele betekenis van het woord. Ze kunnen andersdenkenden verbaal de duivel aandoen, maar gaan normaalgezien geen bommen gooien op ongelovigen, toch als ze niet door hun regering naar Vietnam, Irak of afganistan stuurt om dat te doen…

Voor het modernisme en de verlichting was de Christelijke theologie veel symbolischer en opener voor paradoxen, het was trouwens ook een oosterse godsdienst van oorsprong…, geen westerse, wat sommige nogal eens vergeten. Symbolen en mythen en parabels zijn veelgebruikte manieren om iets te zeggen dat nooit in de taal van systematische en exacte wetenschappen te zeggen is, en het christendom is dat momenteel in deze postmoderne tijd terug aan het ontdekken. Ik denk aan de grote interesse in narratieve theologie die bijvoorbeeld in de emerging church momenteel gelegd wordt, inplaats van op systematische theologiën. Dat is een stap weg van de modernistische onderbouw die het fundamentalisme had aangenomen om de vrijzinnigen op eigen terrein te bekampen, maar ik denk een stap in de goede richting.
Fundamentalisme is zo extreem geworden als reactie op de vrijzinnigen die de andere kant uit gingen, en die soms heel hun christendom uitholden. Het probleem is dat er niet één hellend vlak is in deze beeldspraak, maar dat een tweede hellend vlak over het hoofd werd gezien: dat naar dode religie, nota bene datgene waar Jezus het meeste tegen protesteerde…Als religie een systematisch systeem wordt dat maar intellectueel aangenomen moet worden om ‘gered te worden’ is er serieus iets mis. Jezus kwam niet om ons ingewijde kennis te geven over hoe wij naar de hemel kunnen gaan naar dit leven, maar Hij kwam om ons uit te nodigen tot een andere manier van leven, die wel een eeuwige dimensie heeft, maar die ook vooral over het hier en nu gaat, van een ‘anders gaan leven’ waarbij het Koninkrijk van God groeit door ons door. Zeker dankzij al die eeuwen rationalisering loopt het Christendom gevaar om niet een manier van leven te worden, maar gewoon een hoop geheime kennis die ons helpt om niet naar de hel te gaan. Dat is wel het laatste waar Jezus voor naar de aarde gekomen is…

Een ander gevaar is de andere kant, een dode rituele religie van regels en wetten, die evenmin leven brengt, maar dood. Ook daar neigde het fundamentalisme naar… Jezus volgen is inpluggen in het Leven, en daardoor veranderd worden, leren liefhebben, zelfs onze vijanden… We hebben daar natuurlijk de hulp van de Heilige Geest van nodig, maar het gaat in de eerste plaats om een verandering van ons hart, niet van uiterlijke gedragingen…

Maar op zich is de ontwikkeling van meer fundamentalistische bewegingen in veranderende tijden een logische ontwikkeling. Mensen zijn bang van de verandering die hun wereldbeeld doet uiteenvakken, en gaan dan hun identiteit en sterkte nog meer zoeken in een sterk vast systeem, en hun godsdienst, die normaal meer dynamisch en levend en mee met de cultuur evoluerend wordt dan vastgepind en gefixeerd.

Niet alleen wij Christenen en de moslims hebben daar last van. Eén van de meest tragische en ironische nieuwe evoluties is de groei van het atheistisch fundamentalisme, maar dat is voor een volgende post…

shalom

Bram

Een nieuw soort van Christendom?

Het grote rijk is al een lange tijd gevallen. Dit land heeft een post-christelijke cultuur met hoge mate van secularisatie. De paus heeft al lang geen wereldlijke macht meer, de pastoor kan niet meer zeggen wat we moeten doen en laten. De kerk kan geen boeken verbieden en op de index zetten. De macht van de (hier katholieke) kerk op de politiek is niet zo groot meer. Het hele christenrijk is afgebrokkeld. Natuurlijk zijn er nog Christenen, en een aantal daarvan willen terug naar het Christenrijk. Conservatisme en heimwee naar de oude tijd zijn niet onlogisch als een wereldrijk aan stukken gevallen is en we nog in de naschokken zitten. Maar ik geloof niet dat ze ons een steek gaan helpen!

Nu moeten we vooruit kijken, onze ogen op Christus gericht,  en de ballast die ons daar in het verleden eerder in tegenhield  achterlaten. Ik geloof dat we als Christenen kunnen len moeten eren van ons verleden, en op dit vlak kunnen we duidelijk zien dat de mix van Christendom en wereldse macht meestal eindigde in een overwinning van de macht, en een verdwijnen van de invloed van de radicale boodschap van Christus. Ik geloof dat we als Christen verder moeten leren om niet afhankelijk te zijn van de machten van deze wereld, maar een leven leiden dat gefundeerd is in Christus, en dat dus waarschijnlijk ook af en toe zal botsen met die machten van deze wereld.

Macht, bezit, ja zelfs onze eigen status moeten ondergeschikt zijn aan de wet van de liefde, die ons ertoe verbindt te leven vanuit liefde voor God, de Schepper, en onze medemens (inclusief diegenen die we niet zo leuk vinden, ‘bemin uw vijanden’)… Daar kunnen we gerust de rest van de Schepping gerust aan toevoegen, want de roofbouw op de schepping die nu gebeurt  is niets anders dan een enorme middelvinger in het gezicht van God, de Kunstenaar.

Maar eigenlijk moeten we niet in de eerste plaats iets nieuws zoeken. We moeten gewoon de kern van christen herontdekken in deze nieuwe context. En deze kern is natuurlijk Christus, die ons niet alleen redt door zijn Menswording, Leven, Dood, en Opstanding, maar die ons ook uitnodigt, en oproept om totaal anders te leven.

En ik geloof dat die kern zeker aanwezig is in onze Christelijke tradities, maar alleen tot leven geroepen moet worden. En als we er dan 100% voor gaan, dan zal de wereld het verschil zien. Zeker zullen we tegenstand krijgen, maar niemand zal kunnen ontkennen dat God aan het werk is. Zoals bij St-Fransiscus, bij onze eigenste ‘grootste belgen’ de paters Damiaan en Daens, bij Moeder Theresa en Shane Claiborne, bij David wilkerson in de getto’s, bij new monastics en ‘punk monks’, bij de Christenen die ijveren tegen onrecht en armoede, en die christenen die de getroffenen in Haiti helpen ipv ze te beschuldigen van satanisme… Maar het hoeft niet zo opvallend, het kan ook gewoon ‘alledaags radicaal’ in kleine dingen daar waar we zijn…

Gisteren nog zag ik een nieuwe site die mij heel hard inspireerde, die van het ‘Revolt collective‘. Niet iets speciaal nieuws, gewoon een trouw zijn aan Jezus en de wet van de liefde. Gebed, actie en aanbidding hand in hand. Niet alleen verkondigen van Christus, maar vooral ook uitleven, en alles van ons leven erdoor laten doordrenken.

En ik sta zelf nog nergens. Maar ik wil leren om Hem te volgen, en leren bidden, en liefhebben… en hoop dat ook samen met mijn broers en zussen in Christus te kunnen…

vive la revolucion!!!

shalom

Bram

Een genereuze orthodoxie

Voor de paar mensen hier in Vlaanderen die de titel herkennen, het is inderdaad een nogal letterlijke vertaling van een boektitel van Brian McLaren. Maar die heeft de term zeker niet uitgevonden. Volgens Roger Olsen -ik heb de mens zelf nog niet gelezen, alleen citaten van hem- is die ‘genereuze orthodoxie’ één van de kenmerken van post-conservatieve evangelicals, wat dus de link maakt met de vorige post… ik krijg bijna nooit al mijn gedachten in één post gepropt…

De term is een beetje vreemd op het eerste gezicht. Alleen al het onbepaald lidwoord is niet wat je zou verwachten bij het woord orthodoxie. We denken eerder aan ‘de enige echte ware orthodoxie’, dan aan ‘een ortodoxie’, die dan nog eens ‘genereus’ genoemd wordt. We verwachten van een orthodoxie dat ze een strakke leer vastlegt, en dat ze duidelijk de verschillen met andere tradities weet aan te stippen en uitlicht waar de anderen niet orthodox zouden zijn.

Maar als we teruggaan naar het eerder vernoemde boek, en kijken naar de ondertitel, dan zien we het tegengestelde: “Why I Am a Missional, Evangelical, Post/Protestant, Liberal/Conservative, Mystical/Poetic, Biblical, Charismatic/Contemplative, Fundamentalist/Calvinist, Anabaptist/Anglican, Methodist, Catholic, Green, Incarnational, Depressed-yet-Hopeful, Emergent, Unfinished Christian.” Bijna al die termen duiden op stromingen binnen het Christendom, waarvan vele elkaar enorm tegenspreken. En toch hebben al die tradities (of het beste daaruit) iets gemeen. Het enorm veelvormige gezicht van de Kerk , in stijl, theologie, praxis, etc kan soms verwarren…. Na 2000 jaar groei en evolutie zijn er veel dingen ontstaan die diep geworteld zijn in Gods Koninkrijk, en aan de andere kant zijn er veel menselijke bouwsels op onstaan. Het onkruid en het graan groeien samen op, en we kunnen niet altijd herkennen wat waar verkeerd is.

Maar uiteindelijk mogen we hopen dat elke stroming binnen het christendom toch op één of andere manier geïnspireerd is op christus, of aangeraakt door de Geest, of onstaan uit ontzag voor de Schepper. In veel culturen en contexten hebben mensen op hun manier Jezus gevolgd, geholpen door de Geest. En zelfs al zijn veel van die bewegingen achteraf gevangen in instituties, dode rituelen, of woorden die hun betekenis verloren hadden, dat vonkje waar het mee begon kwam van Hem van wie alles komt dat ‘goed’ genoemd zou kunnen worden…

Maar wijzelf denken zo vaak dat wij zoveel gelijk hebben, en dat anderen zoveel ongelijk hebben. Als kind waren er wel mensen in de pinksterkerk die heel duidelijk bleken te weten dat wij in de enige echte kerk hadden. Alle andere Christenen waren verkeerd, want zij hadden ‘de Geest’ niet… Grappig genoeg kom je dat in elke richting tegen. Mensen die, zich beroepend op de bijbel, op traditie, op autoriteit van wie ze maar kunnen citeren, of om de reden dat ze gewoon denken dat het zo is heel stellig verkondigen dat hun soort van christendom het echte is, en dat de rest in het beste geval misleide stumpers zijn, als het al niet gevaarlijke ketters zijn….

Maar dat is dus de niet-genereuze ‘orthodoxie’. En natuurlijk is het soms belangijk te wijzen op theologiën van andere stromingen waar serieuze problemen in zitten. Maar die hebben we zelf ook, al kunnen we de balk in ons oog niet zien… Dus een beetje nederigheid kan nooit kwaad. De Waarheid is niet iets wat in onze boekjes staat, de Waarheid is te vinden in Jezus zelf…

En de Kerk in al zijn uitingen is Zijn Lichaam, en Hij het hoofd. Althans, dat zou toch zo moeten zijn… Alle verschillende kerken, denominaties en christelijke stromingen zijn maar deeltjes van Zijn Universele katholieke kerk. (let op de kleine letter bij katholiek, ik bedoel hier geen Rooms-Katholieke kerk, dat is zelf maar een ‘filiaaltje’ van de Kerk)

In dat opzicht is deze genereuze orthodoxie niet veel meer dan een update van C.S. Lewis’ Mere Christianity. Dus zo nieuw is het zeker niet. (Het is zeker niet verzonnen door new-age infiltranten die de kerk willen infecteren met een dood relativistisch pluralisme) Het gaat gewoon om herkennen hoe God werkt in alle takken van de Christelijke stamboom. En daarij kunnen we best beseffen dat geen enkele van onze tradities perfect is, en dat elke andere traditie ons wel iets kan leren…

Shalom

Bram

Post-conservatief en post-liberaal Jezus volgen! (2)

(zie deel 1)

De beide woorden uit de vorige post, post-conservatief en post-liberaal (die ik denk ik voor de eerste keer bij Brian McLaren heb gelezen) duiden er misschien wel op dat een evolutie die eigenlijk al ten tijde van de verlichting een tweedeling begon in het Christendom bij sommige mensen terug overbrugd is. Maar daarvoor moeten we terug de geschiedenis in:

De verlichting bracht de wetenschap, gestoeld op een naturalistisch wereldbeeld, en een heel sterk empirisch en rationalistisch kader dat de kerk niet kon negeren (behalve dan de Amish…), en hoe daarop reageren bracht een enorme breuk: sommigen deden alles om dat tegen te gaan (al namen ze wel de spelregels van de discussie over) en anderen gingen zoveel als ze konden mee met de vernieuwing, de verliching en de wetenschap, al moesten ze daarvoor traditie en aloude Christelijke waarden inruilen.

De conservatieve kant ging nog harder vasthouden aan het reformatie-principe van ‘sola scriptura’, en op ongeveer hetzelfde moment dat de pauselijke onfeilbaarheid werd doorgeduwd (einde jaren 1800) werd er door conservatieve protestanten opeens ook veel nadruk gelegd op de onfeilbaarheid van de bijbel. De twintigste eeuw begon met de opkomst van fundamentalisme, wiens 5 fundamenten meer lijken op een reactie tegen de tijdsgeest dan op een echt fundament voor een zinnig Christendom. De nadruk op het evangelie van persoonlijke redding door Jezus’ bloed (en strafvervangingstheologie als enige en volledige uitleg van hoe Jezus redding bracht aan het kruis) was groter dan ooit, en alles wat daarvan afweek werd heel wantrouwend bekeken. Daar waar veel evangelischen in de achttiende nog heel sociaal betrokken waren. -Hoe kan je anders met een invloed als John Wesley, de man die zichzelf een dief beschouwde als hij zou sterven met 10 pond in zijn zakken!!- is dat voor hele groepen conservatieve protestanten  na het fundamentalisme not done.

De liberale kant, hier in onze taal ook dikwijls vrijzinnigheid genoemd (een woord dat in het engels niet los bestaat van liberalisme!), ging door in de andere richting. Alle nieuwe wetenschappelijke inzichten werden omarmd, en alles wat daar niet mee strookte liep gevaar om weg gegooid te worden. En zo werd alles van de bijbel dat niet meer bruikbaar leek eruit gegooid door wie dat niet nodig had, en was het niet meer zinnig en relevant om te geloven in zo’n achterhaalde ideeën als wonderen, of een letterlijke opstanding.

Niet dat er niets overbleef, want vrijzinnigen waren soms veel actiever in het proberen om de wereld van de ondergang te redden, iets wat aan de conservatieve kant soms heel scheef bekeken werd. Want het evangelie ging toch alleen om persoonlijk redding en de wereld zou toch heel binnenkort opbranden…

En zo was Jezus heel grof gezegd in tweëen gekapt (en nu veralgemeen ik heel grof, ik weet het) Aan de ene kant waren er conservatieven die het evangelie van de persoonlijke redding predikten, maar die elke vorm van ‘sociaal evangelie’ of ‘environmentalisme’ voor ketters aanzagen. Aan de andere kant de liberalen, die soms hemel, hel, en Jezus’ opstanding buitengekegeld hadden, maar die toch nog een sterke geworteldheid hadden in de leer van Jezus, en de naastenliefde.

die tweedeling is natuurlijk kunstmatig. Het evangelie bevat en omvat beide aspecten, die verweven moeten zijn. Jezus verzoent ons in Zijn dood en opstanding met God, niet alleen na de dood, maar ook hier en nu, en we kunnen nu leven en Zijn Koninkrijk laten komen, en Zijn wil laten gebeuren op Aarde als in de hemel. Het uiteindelijk doel is het herstellen en verzoenen van de hele schepping met de Schepper, niets minder. Individuele zielen zijn van belang, maar mensen in nood, en de hele schepping ook.

En daarin hebben we mensen als Claiborne en Haw nodig. Met een theologie die Jezus meer dan serieus neemt, een nadruk op Jezus’ kruis en opstanding, een leven in die liefde zonder welke we niets zijn (1 Kor 13) en het Koninkrijk dat manifest wordt onder Zijn kinderen. Orthodoxer christen zijn lijkt me moeilijk, en daarom dat ik (zoals ik in het begin van deel 1 aangaf) zeker nooit het woordje ‘post-orthodox’ zou gebruiken. Misschien lijken Shane en Co (en mensen zoals Brian McLaren) een tikkeltje ‘vrijzinniger’ dan de evangelische beweging (en zeker dan de fundamentalisten, al is de vraag hoe orthodox die zijn), maar aan de andere kant zijn ze zeer Christocentrisch gericht op Jezus, Zijn dood en opstanding, en Zijn Koninkrijk.

Laten we ons daarop richten.

En onszelf bekeren en een ander leven leiden, achter de rabbi aan die geen steen had om Zijn hoofd neer te leggen. Al gaat het soms tegen al onze logica en tradities en wetenschappelijke inzichten in om onze Schepper boven alles lief te hebben en onze naaste als onszelf (inclusief onze vijand)

Ik sta nog nergens daarin, moge Hij me bijstaan met mijn Geest.

En laten we dit alsjeblieft samen doen!!en laat ons samen bidden:

Onze Vader, die in de hemel zijt

Laat Uw naam geheiligd zijn

Laat Uw Koninkrijk komen

En Uw wil gedaan worden op aarde als in de hemel!!

shalom

Bram

Post-conservatief en post-liberaal Jezus volgen! (1)

Zoals ik al eerder zei was ik zeer onder de indruk van het “another world is possible”-symposium met Shane Claiborne en Chris Haw vorige week vrijdag (zie verslag deel 1 en deel 2) Eén van de dingen die mij (positief) opviel, onder andere ook aan de theoretische  uiteenzetting die ze met twee gaven na het avondeten, was dat ze op theologisch vlak zowel post-conservatief als post-liberaal uit de hoek kwamen. Let ook op de woorden die ik gebruik in dit essay: heel bewust niet ‘post-orthodox’ en ‘post-vrijzinnig’, zoals de twee kanten aan beide kanten vaak geframed worden in het nederlands, maar de letterlijke translitteraties van de termen die in het engels gebruikt worden. Waarom zal later wel duidelijk worden.

Post-conservatief is denk ik wel duidelijk voor iedereen die iets van shane Claiborne enerzijds en conservatief christelijk Amerika kent. Zowel op politiek-ideologisch vlak als op religieus vlak zijn ze, uit een drang naar radicaal discipelschap en Jezus volgen, los gekomen niet alleen de amerikaanse middenstandswaarden, maar ook bepaalde types van conservatief-evangelische bijbelinterpretaties.Niet omdat ze de bijbel niet serieus nemen, maar juist omdat ze in de eerste plaats Christus, die we leren kennen in de bijbel, juist wél serieus willen nemen.

Post-liberaal is nog iets anders. Af en toe is het duidelijk dat hun theologie (zoals bij meer ‘emerging church’ theologen bijvoorbeeld) geinformeerd is door bijvoorbeeld de moderne schriftkritiek, die niet uitgaat van een lettelijke dictering van de bijbel, maar dikwijls van ingewikkelde redactieprocessen bij bepaalde bijbelboeken. Chris Haw noemde bijvoorbeeld langs de neus weg de zondvloed een schrijfsel van de Yahwist. Ook de zeer duidelijk naar voor komende nadruk op narratieve theologie, die in veel bredere lagen van de emerging church geprefereerd wordt tegenover een analytische en systematische benadering van de theologie, komt uit een stroming die letterlijk ‘post-liberalisme‘ genoemd wordt. Meer narratief, meer symbolen en metaforisch denken, en een terugkeer naar een meer Hebreeuwse manier van denken na zovele eeuwen westerse theologie die gevormd is door het griekse en romeinse denken…

Duidelijk is trouwens dat niet alle christelijke meer vrijzinnige richtingen per definitie richting atheisme gaan, ook zijn er altijd terug bewegingen te vinden naar een meer orthodox en historisch (zij het daarom niet altijd conservatief) Christendom. Een opvallend voorbeeld is bijvoorbeeld het zoeken naar de ‘historische Jezus’. Dat is begonnen in vrijzinnige schriftkritiek die dikwijls geens spaander van de bijbel heel wilde houden, maar 3 golven  van zoeken naar wie Jezus dan wel was heeft ons in de zogenaamde ‘third quest for the historical Jesus’ bijvoorbeeld NT Wright opgeleverd, de evangelische Bischop van Durham, die niet bepaald liberaal te noemen is.

Het conservatieve ‘slippery slope’ verhaal dat alles wat uit de liberale hoek komt uiteindelijk tot het verloochenen van alles waar het christendom voor staat leidt is dus niet per definitie waar. Ook mensen die onderlegd zijn in bijvoorbeeld de moderne schriftkritiek kunnen vormgeven aan een orthodoxe vorm van Christendom…

Trouwens, ook conservatieve Christenen kunnen terecht komen op een slippery slope die hen wegrolt tot ver buiten de grenzen… Sommige vormen van fundamentalisme zijn niet veel meer dan een reïncarnatie van farrizeïsme. (Wat niet wil zeggen dat er ook onder die noemer echte Christenen zijn natuurlijk) en sommigen willen het Christendom in naam van een soort Amerikaans conservatisme temmen. De bijbel herschrijven om hem minder liberaal te maken, zoals het conservapedia bible project, dat gelukkig niet door veel mensen echt serieus genomen wordt, is daar een goed voorbeeld van.

(wordt vervolgd)

shalom

Bram

gemeenschap en/of kerk…

Eén van de voor mij opvallende dingen die Shane Claiborne vrijdag vertelde was over zijn niew monastieke gemeenschap waarin hij leeft (Ik veronderstel dat dat nog steeds ‘the simple way’ is): Hij vertelde over hoe ze samen leven, samen werken, samen bidden, en samen hun leven delen voor de armen in een huis dat vol is van gastvrijheid. Al behouden ze zich ook voor om sabbat te hebben en de deur niet open te doen als dat niet mogelijk is. Maar dus heel de week leven ze samen in Christelijke gemeenschap. En zondag gaan ze allemaal naar hun eigen kerk. De een naar een pinksterkerk, de andere naar de katholieke mis, of de traditionele protestantse kerk, of een huiskerk… Die manier van Eucumene spreekt me enorm aan. Eigenlijk is elke kerk maar een filiaal van de Kerk met grote K, het Lichaam waarvan Jezus zelf het Hoofd is.

Trouwens, ik weet momenteel zelf niet hoe ik dat kan veranderen in de praktijk, maar elke keer als ik hoor of lees over dat Christelijk gemeenschapleven heb ik het gevoel dat ik iets mis. iets dat misschien wel een hele missende dimensie van het evangelie omvat waar ik geen vat op heb momenteel… Als ik naar de eerste kerk kijk, en ik zie hoe ze alles verkochten en uitdeelden en gewoon het Koninkrijk uitleefden, zodat er geen armen en behoeftigen onder hen waren. Hoe ver van mijn leven en de manier van kerk-zijn die ik ken is dat niet..

Ik moet opeens ook denken aan iets dat Andrew Jones, de rondreizende missioloog me vertelde toen hij hier aan de Schelde kampeerde met zijn gezin. Hij vertelde over een groeiende beweging van Christenen ergens in Indië, waar ze geen zondagsamenkomst hebben. Het gaat om arme mensen, die elkaar door de week zien, en samenkomen in huizen en zo door de week, als de Christenen in Handelingen die elke dag bij mekaar kwamen om te bidden en het brood te delen. Ze hebben zoveel gemeenschap dat ze geen behoefte hebben aan zondagsamenkomsten.

Misschien hebben zij wel het beste deel gekozen.

Heer ontferm U…

shalom

Bram

verslag symposium met Shane Claiborne II

zie ook part 1

De reden van het “another world is possible” symposium was de verschijning van de nederlandse versie van zijn boek “the irresistible revolution”. In het nederlands wordt dat om één of andere reden “hoe Jezus de wereld op zijn kop zetten (en ook mijn leven)” waarbij niet Jezus, maar wel de drukker, de voorpagina ook op zijn kop heeft gezet.

Dat is dus het boek dat ik iedereen aanraad te lezen (als het kan in het engels). Zowel Christenen als niet-christenen zullen er een heel ander beeld aan overhouden van het Christendom zoals het ook kan zijn(en misschien zou moeten) zijn. Shane is gewoon een simpele poging om Jezus te volgen, en volgens Jim Wallis (in het voorwoord van de engelse uitgave) een goed voorbeeld van de uitspraak “be careful what you pray for!”.

Op zich is hij al een opvallende figuur, met zijn zelfgemaakte kleren, zijn dreads en zijn onafscheidelijke hoofddoekje. Maar het laatste wat hij wil is cool gevonden worden (toen hij zichzelf zo voorgsteld hoorde heeft hij ooit zelfs zij dreads afgeknipt)

shane is opgegroeid ergens in de Amerikaanse bible belt, en zat als tiener diep vast in wat hijzelf ‘pop Christianity’ noemt, de amerikaanse christelijke commerciële subcultuur. Op een bepaald moment op een zomerkamp gaat hij naar voren om ‘born again’ te worden, en dat bevalt hem zo goed dat hij dat ieder jaar opnieuw doet, misschien wel zeven keer of zo. (Hij raadt het ook iedereen aan)

Maar op een bepaald moment kwam de vraag ‘hoe leeft een Christen?’ er waren genoeg regels wat niet te doen, maar op de vraag hoe Christelijk discipelschap er wel uit zag kwam er geen bevredigend antwoord. Uiteindelijk belandt hij in een bijbelschool, en daar komt hij met zijn vrienden na het lezen van moeder Theresa terecht bij de daklozen en armen op de straten van de binnenstad. Dan blijkt opeens dat een groep dakloze families zich in een kathedraal heeft gevestigd en er door het bisdom uitgegooid gaat worden. Hij en zijn medestudenten zetten een hele actie op touw, en de gezinnen mogen uiteindelijk blijen en krijgen op het einde toch huisvesting.

Na dat verhaal gaat hij nog meer op zoek naar het navolgen van Christus; en besluit hij naar Moeder Theresa te gaan, wat een indrukwekkende zomer tussen de stervenden en melaatsen oplevert. De schok met willow Creek waar hij daarna terecht komt is soms redelijk groot, al zal Shane nooit overdrijven met kritiek en heeft hij veel positieve dingen te zeggen over Willow.

Een volgende hoogtepunt van het verhaal is wanneer hij, in volle oorlogstijd, naar Bagdad gaat met een team van de Christian peacemakers. Terwijl zijn eigen land bommen dropt, is hij aanwezig met de bewoners om samen te lijden. Op een bepaald moment is er een kinderfeestje voor een verjaardag, en de bommen beginnen te vallen in de omgeving. Dat soort van verhalen zijn echt bloedstollend. (De psalters hebben er het nummer Amal over geschreven, dat niet echt easy listening is)

Nu leeft shane (als hij niet rondtrekt om te spreken) in een nieuw monastieke gemeenschap ‘the simple way’ tussen de armen in Philadelphia. Een groot deel van zijn boodschap ging ook over leven in gemeenschap als Christen. Maar het meest opvallende aan Shan als verteller is de echtheid van het plezier. Je ziet aan Hem, en aan zijn mede-verteller Christ Haw, een heel nieuwe invulling van het concept ‘de vreugde van de Heer’.

shalom

Bram

verslag symposium met Shane Claiborne

Vrijdag was ik aanwezig op het “another world is possible” symposium met Shane Claiborne in Diemen, Nederland. Een dag die zeker de moeite waard was, en daarvan nu dus een verslagje.

Shane Claiborne is een speciaal geval, en niet alleen vanwege zijn dreadlocks en zelfgemaakte kleding. Een volgeling van Jezus die niet zomaar in een hokje te duwen is, en die de voetsporen van zijn Meester gevolgd heeft tot bij Moeder Theresa in de sloppenwijken van Calcutta, de megachurch van Willow creek, de arme buurten van Philadelphia, en bij de gebombardeerden in Bagdad op het moment dat zijn eigen leger daar bommen liet vallen. een ‘ordinary radical’ zoals hij zichzelf noemt. Hij is tot zijn eigen verbazing bekend geworden als vertegenwoordiger van de ‘new monasticism’ beweging, en zijn boek ‘the irresistible revolution’ is een bestseller, maar al zijn royalties geeft hij weg aan een indrukwekkende lijst van leefgemeenschappen en christelijke organisaties.

Dan terug naar het symposium. Dat was een samenwerking tussen time to turn en het ‘emerging netwerk‘, de kleine overkoepelende organisatie van de nederlandse emerging church (iets wat we in België zelfs niet hebben). Het was de eerste keer dat ik op dat soort van ‘emerging church’ evenementen was, maar mijn interesse naar meer is wel gewekt. Het symposium was eigenlijk ter gelegenheid van het uitkomen van de nederlandse vertaling van zijn boek, dat in het nederlands ‘Hoe  Jezus de wereld op zijn kop zet (en mijn leven erbij)’, een boek dat ik iedereen aanraad om te lezen, maar voor diegenen die het engels voldoende machtig zijn raad ik de originele versie aan.

Het eerste deel was een praatje van Shane waarin hij zijn verhaal vertelde, zoals ik dat hierboven al een beetje heb samengevat (in de volgende post ga ik dat iets grondiger doen). Hij is een enorm inspirerende verteller (met een heel speciaal lachje, iedereen die hem al heeft gehoord zal dat beamen) die ook nog genoeg verhalen te vertellen heeft. Zelfs al kende ik de meeste verhalen wel (ik heb 3 boeken van hem gelezen: the irresistible revolution, jesus for president en becoming the answers to our prayers) toch bleef het boeiend om naar te luisteren.

Het tweede deel was een forumgesprek met Shane en een aantal prominente nederlandse christelijke figuren. Persoonlijk vond ik dat minder interessant, maar ik denk dat een deel van het probleem lag in de engelse taal die voor de conversatie gebruikt werd. (ikzelf heb altijd minstens een paar dagen nodig voor ik vlot engels kan spreken, dus ik begrijp dat zeker)

Dan kwam er eten, organisch en fair-trade, en behalve de vis nog vegetarisch ook. Waarschijnlijk was dat deel van de invloed van time to turn. Het merendeel van het eten was echt wel lekker, er was onder andere griekse salade en aardappelsla, maar de dingen die eruit zagen als gehaktballen konden mij minder bekoren. Maar ik ben niet genoeg bekend met vegetarisch eten wss…

Na het eten kwam er een duo-gesprek van Shane samen met zijn maatje Chris Haw, mede-auteur van het boek ‘Jesus for president’, dat veel meer theologische diepgang had. Chris is een heel zinnige theoloog, en hij zette een framewerk op poten beginnende bij genesis over God die iets probeert te doen aan het geweld in deze wereld. Iedereen uitmoorden en opnieuw beginnen (Noach) of een groot rijk opbouwen (Babel) is niet de oplossing, en uiteindelijk begint Hij heel klein met 2 mensen uit te roepen uit hun omgeving, en zo begint de revolutie die uitmondt in Gods Koninkrijk met Abraham en Sarah. De roeping van abraham, waar wij nog steeds in delen, houdt trouwens in dat wij gezegend zijn om de rest van de wereld te laten delen in die zegen. en het koninkrijk staat dikwijls helemaal haaks op de koninkrijken van de wereld.

Uiteindelijk werd er afgesloten met een vragenronde, die direct heel zwaar begon met een vraag over Christenen en militair zijn. De toon was gezet voor een diepgaande en theologische vragenronde die onder andere over christelijke naastenliefde, geweldloosheid, kerkstructuren en de praktijk van gemeenschapleven ging. Wel viel het op dat de Amerikaanse situatie heel anders is dan de europese, en sommige vragen kregen dus een antwoord dat niet 100% relevant was (zij het op zich wel interessant…)

Een zeer interessante en inspirerende dag was alweer gedaan, en ik vraag me nog steeds af waar ik eigenlijk mee bezig ben…. Ik wil time to turn, het emerging netwerk én de kerk in wiens gebouw het doorging bedanken voor het organiseren van deze speciale dag.

shalom

Bram